Bahasa Bali, sebagai salah satu warisan budaya tak ternilai, memegang peranan krusial dalam identitas masyarakat Bali. Mempelajari bahasa ini bukan sekadar menghafal kosakata atau tata bahasa, melainkan juga menyelami kearifan lokal, adat istiadat, dan kekayaan sastra yang terkandung di dalamnya. Bagi siswa kelas 11, semester 2 merupakan fase penting untuk menguji pemahaman yang lebih mendalam tentang Bahasa Bali, mencakup aspek linguistik, sastra, hingga budaya.
Artikel ini akan menyajikan panduan komprehensif berupa contoh-contoh soal Bahasa Bali kelas 11 semester 2. Tujuan utamanya adalah memberikan gambaran yang jelas mengenai jenis-jenis soal yang mungkin muncul, membantu siswa mengidentifikasi area kekuatan dan kelemahan, serta menjadi sarana latihan yang efektif. Materi yang dibahas dalam contoh soal ini akan mencakup Aksara Bali, Sor Singgih Basa, Kruna (Jenis-jenis Kata), Sastra Bali (Geguritan, Pupuh, Satua), serta Adat dan Budaya Bali.
Ruang Lingkup Materi Bahasa Bali Kelas 11 Semester 2
Sebelum masuk ke contoh soal, mari kita pahami dulu cakupan materi yang umumnya diajarkan pada semester 2 kelas 11. Meskipun kurikulum dapat bervariasi sedikit antar sekolah (Kurikulum 2013 atau Kurikulum Merdeka), inti materinya seringkali mencakup:
-
Aksara Bali:
- Pasang Aksara (aturan penulisan).
- Penggunaan Sandangan (suara, tengenan).
- Aksara Suara, Aksara Wianjana, Aksara Nya, Aksara Sembah.
- Aksara Khusus (misalnya: Dirgha, Ulu Ricem, Ulu Sari).
- Penulisan kalimat atau paragraf sederhana menggunakan Aksara Bali.
-
Sor Singgih Basa (Tingkatan Bahasa):
- Pemahaman dan penerapan Basa Alus Singgih, Alus Mider, Alus Sor, dan Basa Kasar.
- Konsep unduk-undukan basa (konteks penggunaan).
- Identifikasi tingkatan bahasa dalam dialog atau teks.
-
Kruna (Jenis-jenis Kata):
- Kruna Dwi (Dwi Lingga, Dwi Purwa, Dwi Samatra, Dwi Wesana).
- Kruna Tiron (kata berimbuhan).
- Kruna Satma (kata majemuk).
- Fungsi dan contoh penggunaan dalam kalimat.
-
Sastra Bali:
- Geguritan: Ciri-ciri, struktur, tema, amanat.
- Pupuh (Macapat): Jenis-jenis pupuh (Pucung, Ginada, Ginanti, Durma, Sinom, dll.), Guru Wilang, Guru Dingdong, isi dan pesan.
- Satua Bali: Tokoh, latar, alur, amanat, nilai-nilai moral.
- Unsur intrinsik dan ekstrinsik karya sastra.
-
Adat, Budaya, dan Keagamaan Bali:
- Jenis-jenis Upacara Yadnya (Dewa Yadnya, Manusa Yadnya, Rsi Yadnya, Pitra Yadnya, Bhuta Yadnya) dan pelaksanaannya.
- Kesenian Tradisional (Tari, Tabuh, Ukiran, dll.).
- Nilai-nilai luhur dalam budaya Bali (Tri Hita Karana, Catur Paramita).
-
Keterampilan Berbahasa:
- Menulis Pidato (Sanggah Pidato).
- Menulis Pawarta (Berita).
- Menulis Surat Pribadi atau Dinas.
Contoh Soal Bahasa Bali Kelas 11 Semester 2
Berikut adalah contoh-contoh soal yang dibagi berdasarkan materi, mencakup pilihan ganda dan uraian.
A. Aksara Bali
Pilihan Ganda:
-
Sane mawinan aksara "ka" dados "ke" inggih punika mangda kasarengin antuk pangangge suara…
a. Ulu
b. Pepet
c. Taleng
d. Suku
Jawaban: b. Pepet (Pangangge suara Pepet ngubah aksara dasar dados swara ‘e’) -
Aksara sane kaanggén nulis kruna "Bulan Purnama" ring Aksara Bali inggih punika…
a. Ba ulu, la, na, pa suku, ma, na.
b. Ba suku, la, na, pa, ma, na.
c. Ba ulu, la, na, pa suku, ma, na.
d. Ba suku, la, na, pa pepet, ma, na.
Jawaban: b. Ba suku, la, na, pa, ma, na (Transliterasi: Bulan Purnama. Untuk "Bulan" digunakan Ba suku dan Na, bukan Ba ulu. Untuk "Purnama" digunakan Pa dan Na). -
Pangangge tengenan sane kaanggén nyilih swara ‘r’ ring pungkur kruna inggih punika…
a. Cecek
b. Surang
c. Bisah
d. Adeg-adeg
Jawaban: b. Surang (Surang kaanggén nulis swara ‘r’ ring pungkur kruna, contone ‘carma’). -
Manut pasang aksara Bali, aksara sane nenten dados kasarengin antuk pangangge tengenan Adé-adég ring tengahing kruna inggih punika…
a. Aksara Wianjana
b. Aksara Swara
c. Aksara Nya
d. Aksara Sembah
Jawaban: b. Aksara Swara (Adeg-adeg nenten dados kaanggén ring tengahing kruna, utamane yéning wenten aksara swara sane ngikutin. Adeg-adeg kaanggén ngicalang swara ‘a’ ring aksara wianjana). -
Kruna "Sampah" yéning kasurat antuk Aksara Bali, aksara tengenan ‘h’ ring pungkur kruna kaanggén antuk pangangge…
a. Cecek
b. Surang
c. Bisah
d. Adé-adég
Jawaban: c. Bisah (Bisah kaanggén nulis swara ‘h’ ring pungkur kruna, contone ‘buah’, ‘rumah’).
Uraian:
-
Surat kruna "Pengajian Agama Hindu" puniki antuk Aksara Bali sane patut!
(Penjelasan Jawaban: Siswa diharapkan mampu menuliskan kruna tersebut dengan benar, memperhatikan penggunaan pangangge suara, pangangge tengenan, dan pasang aksara. Contoh: "Pa pepet, nga, ja ulu, na, ja ulu, nga, a, ga, ma, ha ulu, na, da suku.") -
Jelaskan fungsi saking pangangge Adé-adég ring Aksara Bali!
(Penjelasan Jawaban: Adé-adég wantah pangangge tengenan sane kaanggén ngicalang swara ‘a’ ring Aksara Wianjana, utawi pinaka panutup sajeroning kruna utawi kalimat. Contoh: kruna "anak" yéning kasurat aksara na lan ka, ring pungkuripun kaanggén adé-adég mangda swara ‘a’ ring aksara ka nenten kawacen.)
B. Sor Singgih Basa (Tingkatan Bahasa)
Pilihan Ganda:
-
Kruna sane patut kaanggén rikala matemu ajeng sareng Ida Pedanda inggih punika…
a. Tiang jagi tangkil.
b. Tiang jagi rauh.
c. Tiang jagi teka.
d. Tiang jagi dateng.
Jawaban: a. Tiang jagi tangkil. (Tangkil marupa Basa Alus Singgih sane kaanggén majeng ring sang sane patut kasinggihang pisan, contone Ida Pedanda). -
Rikala matur ring guru, Basa Bali sane patut kaanggén inggih punika…
a. Basa Kasar
b. Basa Alus Sor
c. Basa Alus Mider
d. Basa Alus Singgih
Jawaban: c. Basa Alus Mider (Basa Alus Mider umum kaanggén sajeroning pasaur resmi utawi majeng ring anak sane durung kacawisang yéning sampun kacinggihang pisan utawi durung. Guru dados kategori puniki). -
Yéning iraga matemu sareng timpal sane sampun akrab, Basa Bali sane paling sering kaanggén inggih punika…
a. Basa Alus Singgih
b. Basa Alus Mider
c. Basa Alus Sor
d. Basa Kasar
Jawaban: d. Basa Kasar (Utawi Basa Kepara, kaanggén ring pasawitran sane sampun akrab utawi ring lingkungan kulawarga sane nenten madasar unduk-undukan basa sane ketat). -
Kruna "ngidih" yéning katurang dados Basa Alus Singgih inggih punika…
a. Nunas
b. Nyadia
c. Minta
d. Mawasta
Jawaban: a. Nunas (Nunas wantah Basa Alus Singgih saking kruna ngidih/minta). -
Ring sajeroning dialog, kruna "ampura" wantah kruna saking sor singgih basa…
a. Basa Alus Singgih
b. Basa Alus Mider
c. Basa Alus Sor
d. Basa Kasar
Jawaban: b. Basa Alus Mider (Kruna "ampura" punika kruna umum sane lumrah kaanggén ring pasawitran utawi ring basa sane alus nanging nenten kantos kategorikan Alus Singgih).
Uraian:
-
Jelaskan perbedaan antara Basa Alus Singgih lan Basa Alus Mider, tur wéhin conto kruna soang-soang!
(Penjelasan Jawaban: Basa Alus Singgih kaanggén rikala ngrauhang utawi nyinahang rasa hormat sane ageng pisan majeng ring sang sane kasinggihang (conto: Ida Pedanda, Raja). Kruna-kruna sane kaanggén luwih alus lan khusus (conto: Ida sampun tindih (tidur), Ida sampun ngandika (berbicara), Ida makolem (mandi)).
Basa Alus Mider kaanggén ring pasaur resmi utawi majeng ring anak sane patut kasinggihang nanging nenten kantos kategori Alus Singgih (conto: guru, pejabat umum). Kruna-kruna sane kaanggén lumrah nanging tetep alus (conto: Bapak sampun tangi (bangun), Bapak sampun matur (berbicara), Bapak malukat (mandi)).) -
Sujana jagi nunas pakaryan ring kantor. Dialog puniki mangda kaanggén Basa Alus Mider. Lengkapi dialog puniki!
Sujana: "Swastiastu, titiang Sujana, jagi __ (nunas) pakaryan ring kantor puniki."
Petugas: "Inggih, Bapak Sujana. Sane dados titiang _____ (bantu)?"
(Penjelasan Jawaban: Sujana: "…jagi nunas pakaryan…" Petugas: "…sane dados titiang tulungin?")
C. Kruna (Jenis-jenis Kata)
Pilihan Ganda:
-
Kruna "doyan-doyan" ring sajeroning jenis kruna, kalebet ring…
a. Kruna Dwi Lingga
b. Kruna Dwi Purwa
c. Kruna Dwi Samatra
d. Kruna Dwi Wesana
Jawaban: a. Kruna Dwi Lingga (Kruna dwi lingga wantah kruna lingga sane kapingkalihang utawi kawangun saking kalih kruna lingga sane pateh, nanging madué arti pinih makeh. Doyan-doyan: suka sekali.) -
Kruna "tutur" yéning kaparing dados Kruna Dwi Purwa, dados…
a. Tutur-tutur
b. Tetutur
c. Tuturan
d. Tuturin
Jawaban: b. Tetutur (Kruna Dwi Purwa wantah kruna lingga sane kecapehang kecap awalipun, contone ‘tutur’ dados ‘tetutur’). -
Kruna "gelar-gelar" ring sajeroning jenis kruna, kalebet ring…
a. Kruna Dwi Lingga
b. Kruna Dwi Purwa
c. Kruna Dwi Samatra
d. Kruna Dwi Wesana
Jawaban: c. Kruna Dwi Samatra (Kruna Dwi Samatra wantah kruna lingga sane kapingkalihang, nanging swara vokal ring kecap pertama ipun malih. Conto: ‘gelar’ dados ‘gelar-gelar’ (berjalan-jalan tanpa tujuan)). -
Kruna "ngantosang" wantah kruna tiron saking kruna lingga "antos" sane polih imbuhan…
a. N- lan -ang
b. Nga- lan -ang
c. Ng- lan -ang
d. Ngan- lan -ang
Jawaban: a. N- lan -ang (Asal kruna "antos" polih nasal prefix N- dados "ngantos" raris polih suffix -ang dados "ngantosang"). -
Pasangan kruna "anak lingsir" wantah conto saking…
a. Kruna Dwi Lingga
b. Kruna Tiron
c. Kruna Satma
d. Kruna Polah
Jawaban: c. Kruna Satma (Kruna Satma wantah gabungan kalih kruna utawi luwih sane ngawentuk artos anyar. "Anak lingsir" ngartosang "orang tua").
Uraian:
-
Wéhin conto kruna Dwi Wesana kalih kruna, tur jelaskan artosnyané!
(Penjelasan Jawaban: Kruna Dwi Wesana wantah kruna lingga sane kecapehang kecap pamuputipun.
Conto:
a. Gelang-gelang (saking kruna "gelang"). Artosnyané: memakai gelang banyak.
b. Celang-celang (saking kruna "celang"). Artosnyané: terlihat sangat cerah/terang.) -
Jelaskan perbedaan antara Kruna Tiron lan Kruna Lingga! Wéhin conto soang-soang!
(Penjelasan Jawaban:
Kruna Lingga wantah kruna sane durung polih imbuhan (awalan, sisipan, utawi akhiran). Kruna lingga wantah kruna dasar. Conto: "jalan", "makan", "tulis", "sareng".
Kruna Tiron wantah kruna sane sampun polih imbuhan (awalan/prefiks, sisipan/infiks, utawi akhiran/sufiks). Kruna tiron puniki ngawetuang artos anyar utawi ngubah fungsi gramatikal kruna. Conto: "pe-jalan" (awalan), "gumanti" (sisipan), "tulisan" (akhiran), "masarengan" (gabungan imbuhan).)
D. Sastra Bali (Geguritan, Pupuh, Satua)
Pilihan Ganda:
-
Sane nenten kalebet ciri-ciri Geguritan inggih punika…
a. Kaiket antuk padalingsa.
b. Nganggén basa Bali Anyar.
c. Ngeranjing sajeroning Sekar Alit.
d. Kawangun antuk tembang macapat.
Jawaban: b. Nganggén basa Bali Anyar (Geguritan umumnya nganggén basa Bali Tengahan utawi Kawi sane sampun kasisipang basa Bali lumrah). -
Pupuh Ginada kaiket antuk Guru Wilang (jumlah suku kata) ring soang-soang baris pupuh…
a. 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8
b. 8, 4, 8, 8
c. 6, 8, 8, 8
d. 7, 8, 8, 8, 8, 8
Jawaban: a. 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8 (Pupuh Ginada lumrahnya terdiri dari 7 baris dengan guru wilang 8 suku kata per baris). -
Pesen moral sane biasane kaambil saking Satua Bali inggih punika…
a. Wantah hiburan kemanten.
b. Ngajahin nilai-nilai kamanusan.
c. Nginggilang kasta.
d. Nenten madué piteket.
Jawaban: b. Ngajahin nilai-nilai kamanusan (Satua Bali sarat antuk piteket-piteket moral lan ajaran kearifan lokal). -
Guru Dingdong (huruf vokal terakhir) sane lumrah kaanggén ring Pupuh Pucung inggih punika…
a. u, a, i, a
b. u, a, u, a
c. a, u, i, a
d. i, a, u, a
Jawaban: b. u, a, u, a (Pupuh Pucung ngelah guru dingdong u, a, u, a). -
Salah sawijining unsur intrinsik sajeroning Satua Bali inggih punika…
a. Pangawi (penulis)
b. Latar (setting)
c. Pamaca (pembaca)
d. Sejarah (sejarah)
Jawaban: b. Latar (Unsur intrinsik ngawengku tema, tokoh, alur, latar, lan amanat).
Uraian:
-
Sebutkan tigang ciri-ciri utama saking Geguritan!
(Penjelasan Jawaban:
a. Kaiket antuk padalingsa (guru wilang lan guru dingdong).
b. Nganggén tembang macapat.
c. Umumnya madué isi indik ajaran agama, moral, sejarah, utawi piteket-piteket.
d. Basa sane kaanggén umumnyane basa Bali Tengahan/Kawi.) -
Jelaskan piteket sane karesap saking Satua I Lutung lan I Kekua!
(Penjelasan Jawaban: Piteket saking Satua I Lutung lan I Kekua wantah indik karma phala. Sapa sira sane malaksana corah (I Lutung sane sombong lan mamunyahin I Kekua) pacang molihang walesan sane setimpal. Sapa sira sane sabar lan cerdik (I Kekua) pacang molihang pakaryan sane becik.)
E. Adat, Budaya, lan Keagamaan Bali
Pilihan Ganda:
-
Upacara Manusa Yadnya sane kalaksanayang rikala anak lingsir sampun seda inggih punika…
a. Otonan
b. Mepandes
c. Ngaben
d. Ngeraja Swala
Jawaban: c. Ngaben (Ngaben wantah upacara Pitra Yadnya (bukan Manusa Yadnya murni, meskipun kadang digolongkan dalam lingkup luas) sane kalaksanayang rikala nyikiang raga sarira sane sampun seda). -
Tri Hita Karana wantah filosofi hidup sane ngajahin indik…
a. Tiga jenis kasta.
b. Tiga tingkatan alam.
c. Tiga penyebab kebahagiaan.
d. Tiga jenis yadnya.
Jawaban: c. Tiga penyebab kebahagiaan (Tri Hita Karana ngajahin indik hubungan harmonis antara manusia sareng Hyang Widhi, manusia sareng manusia, lan manusia sareng alam). -
Salah sawijining tari sakral Bali sane lumrah kaanggén ring upacara piodalan inggih punika…
a. Tari Pendet
b. Tari Legong
c. Tari Baris
d. Tari Rejang
Jawaban: d. Tari Rejang (Tari Rejang wantah tari wali sane sakral, kaanggén rikala upacara ring pura pinaka persembahan). -
Upacara Nyepi wantah upacara keagamaan sane kawitanipun saking…
a. Purnama
b. Tilem
c. Warsa Anyar Saka
d. Kajeng Kliwon
Jawaban: c. Warsa Anyar Saka (Nyepi wantah rahina suci Warsa Anyar Saka, ngawit antuk catur brata penyepian). -
Unsur saking Tri Hita Karana sane nyihnayang hubungan manusia sareng alam inggih punika…
a. Parhyangan
b. Pawongan
c. Palemahan
d. Panyawangan
Jawaban: c. Palemahan (Palemahan wantah hubungan harmonis manusia sareng lingkungan utawi alam).
Uraian:
-
Jelaskan artos saking Upacara Mepandes (Metatah) lan napi piteketnyane!
(Penjelasan Jawaban: Upacara Mepandes utawi Metatah wantah upacara Manusa Yadnya sane kalaksanayang rikala anak sampun ngancik remaja, pinaka simbul ngicalang sad ripu (enam musuh dalam diri: kama, lobha, krodha, mada, moha, matsarya). Piteketnyane wantah ngajahin anak mangda prasida ngendaliang hawa nafsu lan nguwahin pakaryan sane becik, dados manusa sane sampurna.) -
Sebutkan kalih jenis Gamelan Bali lan napi fungsi utamanyane!
(Penjelasan Jawaban:
a. Gamelan Gong Kebyar: Gamelan sane paling populer, madué suara sane dinamis lan energik. Fungsi utamanyane ngiringin tari-tarian kebyar utawi hiburan.
b. Gamelan Angklung: Gamelan sane madué suara lembut lan sakral. Fungsi utamanyane ngiringin upacara pitra yadnya (ngaben) utawi upacara ring pura.)
F. Keterampilan Berbahasa (Pidato, Pawarta)
Pilihan Ganda:
-
Bagian pidato sane madué pangucapan suksma lan pangapti inggih punika…
a. Murda (Judul)
b. Pamahbah (Pembukaan)
c. Daging (Isi)
d. Pamuput (Penutup)
Jawaban: d. Pamuput (Pamuput pidato biasane ngawengku pangucapan suksma, pangapti, lan salam penutup). -
Basa sane patut kaanggén rikala nyurat Pawarta (Berita) inggih punika…
a. Basa Alus Singg